Roman Gutek: Niemieckie demony
Twórczość Hansa Jürgena Syberberga znana jest wąskiemu gronu filmoznawców i historyków zajmującemu się kinem niemieckim. Jego filmy pokazywane są rzadko (w Polsce tylko raz w połowie lat 80.), a na DVD reżyser wydał je tylko w Niemczech. Jednak Syberberg należy do najważniejszych autorów współczesnego kina.
Przede wszystkim ze względu na niezwykłość form i unikalny styl, będące próbą stworzenia "totalnego dzieła sztuki" stanowiącego syntezę różnych, często wzajemnie sprzecznych: dramatu, muzyki, poezji, obrazu, ruchu czy sztuki reżyserskiej, jak Gesamtkunstwerk Richarda Wagnera.
Filmy niemieckiego reżysera, odrzucane przez rodzimą krytykę, znalazły swoich zwolenników na arenie międzynarodowej (Susan Sontag, Michel Foucault czy Francis Ford Coppola). Dzieła Syberberga (rocznik 1935) są nieustanną próbą zrozumienia istoty duszy niemieckiej, a także rozliczają się z niemieckimi mitami i demonami. Są także dyskursem o narodowej tożsamości. Twórca stara się znaleźć odpowiedź na pytanie, jak to możliwe, że naród, który wydał wielkich pisarzy, kompozytorów, filozofów, wydał również zbrodniarzy. Kultura, którą reprezentują Kant, Nietzsche, Wagner, Bach, Goethe, stworzyła też Hitlera, który postawił sobie za cel zniszczenie całych narodów, według niego reprezentujących kulturę zdecydowanie niższą.
Najważniejsze dokonania Syberberga będzie można zobaczyć we Wrocławiu na zbliżającym się Międzynarodowym Festiwalu Filmowym T-Mobile Nowe Horyzonty w ramach szerszego, przygotowywanego wspólnie z Instytutem Goethego, projektu Syberberg i Wagner. Kompozytor jest dla Syberberga jednocześnie wzorem artysty idealnego (próbował stworzyć "dzieło totalne"), jak i swoistym przeciwnikiem, gdyż jego dramaty muzyczne były ucieleśnieniem mitologii germańskiej stanowiącej podwaliny narodowego socjalizmu.
Na festiwalu będzie można zobaczyć pięć najważniejszych, trwających łącznie ponad 21 godzin dzieł reżysera. Najgłośniejszy, oniryczno- kolażowo-operowy obraz Hitler - film z Niemiec, oryginalną adaptację opery Wagnera Parsifal, Ludwig - requiem dla dziewiczego króla (inspirowany ekscentrycznym życiem Ludwiga II, ostatniego władcy Bawarii), dokument Winfried Wagner i historia domu Wahnfried w latach 1914- 1975, w którym reżyser rozmawia z synową Richarda Wagnera (żoną jego syna Sigfrida), przyjaciółką Hitlera, wspominającą kompozytora oraz fragmenty Nocy - niezwykłego filmowego eseju poświęconego tematowi nocy w sztuce europejskiej.
Syberberg stworzył nowy rodzaj kina, łączący opery Wagnera, teatr epicki, poetykę surrealizmu i "sztucznego" filmu ekspresjonistycznego. Reżyser zanegował tradycyjną koncepcję kina fabularnego, opartego na ciągłości opowieści. Według niego kino jest rodzajem iluzji, mozaiką cytatów literackich, muzycznych, malarskich i materiałów dokumentalnych. Artysta tworzy obrazy świadomie teatralne, pełne odniesień do tragedii greckich, przerysowane, irracjonalne, mające dziwną scenografię, dziejące się poza czasem i konkretną przestrzenią.
Z dziełem Syberberga nie obcuje się łatwo, gdyż podstawowym jego celem nie jest dostarczanie przyjemnych wrażeń, a przede wszystkim stawianie zasadniczych pytań dotyczących sztuki, kultury i procesów historycznych oraz budzenie aktywności widzów. Mimo że twórca czyni bohaterami swoich filmów autentyczne postaci, historycy reagują na niego wręcz alergicznie.
Na organizowany przeze mnie pokaz Hitlera w Warszawie w grudniu 1984 roku zaprosiłem wiele osób ze świata kultury i sztuki. Pamiętam skrajne reakcje: z jednej strony opuszczanie sali, ale i zachwyty. Rafał Marszałek, historyk badający związki kina i historii, któremu bliższe są filmy realistyczne, demonstracyjnie opuścił salę po dwóch godzinach. Natomiast profesor Maria Janion, badaczka romantyzmu, była w swoim żywiole, i po ponad siedmiu godzinach projekcji prowadziła dwugodzinną burzliwą dyskusję.
Roman Gutek