Hommage: Anja Breien

To jedna z najbardziej cenionych reżyserek norweskich. Urodziła się w 1940 roku w Oslo. W 1964 roku ukończyła studia filmowe w prestiżowym Institut des Hautes Études Cinématographiques w Paryżu (IDHEC). W zawodzie filmowca przyjmowała różne role – reżyserowała, pisała scenariusze, zajmowała się produkcją, asystowała innym reżyserom. Razem z Vibeke Løkkeberg i Laili Mikkelsen współtworzyła kobiece oblicze nowej fali norweskiego kina. Odporne na krytykę norweskie reżyserki, korzystając z tradycji osobistego kina Ingmara Bergmana, szukały wtedy nowych form feministycznej ekspresji.

Breien debiutowała w 1967 roku krótkometrażówką Dorastanie na podstawie średniowiecznej legendy. Film opowiadał historię dorastającej dziewczynki postawionej w obliczu zarazy. Kolejny krótki metraż, 17 maja – film o rytuałach (1968), nagrodzony na festiwalu w Oberhausen, w zwierciadle satyry pokazywał celebrację narodowych norweskich świąt. Bohaterem jej pierwszego pełnometrażowego filmu Gwałt (1971), bardzo dobrze przyjętego na festiwalu w Cannes, był podejrzewany o gwałt mężczyzna, niesłusznie oskarżony i przetrzymywany przez władze. Film chwalono za artystyczną dojrzałość i strategię pokazania problemu z męskiego punktu widzenia. W dokumencie Więzienne mury (1972) reżyserka kontynuowała swoje zainteresowanie norweskim systemem karnym. Breien pracowała wtedy dla telewizji, kręcąc dokumenty takie jak Witaj, mój bracie! (1972) o artyście Arne Bendiku Sjurze czy poświęcony bezdomności utwór pt. Bezdomni (1973).

W 1975 roku Anja Breien nakręciła idące pod prąd mainstreamowej produkcji Żony, kobiecą odpowiedź na Mężów (1970), film autorstwa niezależnego reżysera amerykańskiego, Johna Cassavetesa. Obraz odniósł międzynarodowy sukces i to właśnie nim w opinii krytyków reżyserka zapoczątkowała swoją filmową karierę. Pokazała spotkanie trzech kobiet znużonych codzienną egzystencją gospodyń domowych, które wspólnie spędzają poza domem kilka dni, rozmawiając o swoich problemach, uczuciach, kobiecości, seksie. Trzy grające główne role, improwizujące na planie aktorki – Anne Marie Ottersen, Katja Medbøe i Frøydis Armand – były jednocześnie współautorkami filmu. Breien, korzystając ze swoich dokumentalnych doświadczeń, stworzyła prawdziwie awangardowe dzieło, iskrzące raz humorem, ironią, innym razem złością. Żony znalazły swoją kontynuację, w 1985 roku powstały Żony dziesięć lat później, a w 1996 roku – Żony III.

Żony (Hustruer, 1975) reż. Anja Breien

Filmy Anji Breien często trafiały na międzynarodowe festiwale. Portret norweskiej rodziny – Spadek (1979) otrzymał nagrodę Jury Ekumenicznego na festiwalu w Cannes, krótkometrażowy Solvorn (1997), zabierający widzów w świat fotografii autorstwa babki reżyserki, zrobionych w Norwegii między 1908 a 1913 rokiem, brał udział w konkursie dokumentów na Berlinale (1998); poetycki krótki metraż Zobaczyć łódź kołyszącą się na falach (2000), ilustracja starej neapolitańskiej piosenki, w 2001 roku wyjechał z Berlina nagrodzony Prix UIP, był też nominowany do Europejskiej Nagrody Filmowej.

Jednym z najbardziej znanych filmów Anji Breien jest – biorący udział w głównym konkursie festiwalu w Wenecji w 1981 roku – Polowanie na czarownice (1981). To akt oskarżenia wobec patriarchalnego norweskiego społeczeństwa, wpisujący się w szerszy nurt światowego kina feministycznego. Jego bohaterką jest silna, zmysłowa kobieta, podważająca swoim światopoglądem i zachowaniem fundamenty tradycyjnej hierarchii władzy. Filmy tego nurtu –  pełne gniewu i często trudne w odbiorze – opowiadają o niesprawiedliwej i brutalnej karze, która zwykle zostaje nałożona na główną bohaterkę przez niewolne od hipokryzji społeczności. Akcja Polowania… rozgrywa się w XVII wieku, to opowieść o lęku, którego źródłem jest obcość, niezrozumienie i przesądy. Breien z jednej strony zrywa romantyczny woal, którym przykryta jest w Norwegii przeszłość, z drugiej – z dawnej historii, opartej na mitach o złej kobiecej mocy, czyni paralelę do roli kobiet reżyserek żyjących we współczesnym świecie, w którym cena wolności również bywa wysoka. Odwołując się do Bergmanowskiego stylu, za pomocą wyrazistego pejzażu, odmalowuje psychologię postaci. Miesza ze sobą sceny realistyczne i pełne ekspresji senne marzenia, narracja w pierwszej osobie płynnie przechodzi ku obiektywnemu oglądowi kamery. Breien celowo dezorientuje widza, raz zniechęca, innym razem zaprasza do identyfikacji z bohaterami.

Autorskie kino Anji Breien, często porównywane z twórczością belgijskiej reżyserki Chantal Akerman, przez swój osobisty charakter wykracza poza kanon modernistycznej awangardy.

(Agnieszka Szeffel)

Polowanie na czarownice (Forfølgelsen, 1981) reż. Anja Breien

 

Wybrana filmografia:

1967 Dorastanie / Vokse opp / Growing Up

1967 Jostedalsrypa (short)

1969 17 maja – film o rytuałach / 17. Mai – En film om ritualer / 17. May – A Film about Rituals (doc., short)

1970 Dni z tysiąca lat / Dager fra 1000 år / Days From A Thousand Years (short)

1971 Gwałt / Voldtekt / Rape

1971 Twarze / Ansikter / Faces (short)

1972 Więzienne mury / Murer rundt fengslet / Walls round the Prison (doc., short)

1973 Bezdomni / Herbergistene / Homeless (doc., short)

1974 Witaj, mój bracie! / Mine søsken, goddag / Hello, My Sibling

1975 Starsi / Gamle / Old (doc., short)

1975 Żony / Hustruer / Wives

1977 Godziny miłości / Den allvarsamma leken / Games of Love and Loneliness

1979 Spadek / Arven / Heritage

1981 Polowanie na czarownice / Forfølgelsen / The Witch Hunt

1984 Papierowy ptak / Papirfuglen / Paper Bird

1985 Żony dziesięć lat później / Hustruer – ti år etter / Wives – Ten Years Later

1989 Góra / Fjellet / Mountain (doc., short)

1990 Złodziej klejnotów / Smykketyven / Twice Upon a Time

1996 Żony III / Hustruer III / Wives III

1997 Solvorn (doc., short)

2001 Zobaczyć łódź kołyszącą się na falach / Å se en båt med seil / To See a Boat in Sail (doc., short)

2005 Bez tytułu / Uten tittel / Untitled (short)

2009 Kontur / Riss / Etching (doc., short)

2009 Jazydzi / Jezidi / Yezidi (doc., short)

Anja Breien, 1974