Roman Gutek: Makavejev - twórca radykalny
Najważniejszym dla mnie wydarzeniem tegorocznej edycji Międzynarodowego Festiwalu Filmowego T-Mobile Nowe Horyzonty będzie uhonorowanie wybitnego, praktycznie w Polsce nieznanego jugosłowiańskiego reżysera Dušana Makavejeva i retrospektywa jego dzieł.
O filmach tego twórcy dowiedziałem się w drugiej połowie lat 70. ubiegłego wieku na jednym z dorocznych seminariów organizowanych przez polską federację dyskusyjnych klubów filmowych. Tematem seminarium był styk kina i polityki. W tym właśnie kontekście padło nazwisko Makavejeva. Ten, urodzony w 1932 roku w Belgradzie absolwent psychologii tamtejszego uniwersytetu, reżyser, montażysta, scenarzysta i krytyk filmowy był otoczony przez ludzi z kręgu polskich dyskusyjnych klubów filmowych wielką legendą.
Wiedzieliśmy, że był twórcą bezkompromisowym i krytykował w swoich filmach system totalitarny. Wiedzieliśmy, że film WR: Tajemnice organizmu (1971) będący seksualno-polityczną wariacją na temat życia i pracy psychoanalityka Wilhelma Reicha, przyniósł mu opinię twórcy skandalizującego i kłopoty z cenzurą. Rozpowszechnianie filmu zostało wstrzymane, a reżyser zmuszony przez władze do wyjazdu z kraju. Wiedzieliśmy również, że po emigracji na Zachód nakręcił Sweet Movie (1974) - anarchistyczną i pełną surrealistycznych scen alegorię współczesnego świata, w której podważył cały jego społeczno-polityczny porządek. W obrazie tym orgie seksualne umieszczone są obok fragmentów filmu dokumentalnego zrealizowanego przez armię niemiecką, pokazującego ekshumację Polaków zamordowanych w Katyniu. Smaku całości dodawał fakt, że jedną z głównych ról zagrała polska aktorka Anna Prucnal, która w odwecie za udział w tym filmie nie mogła przyjeżdżać do Polski przez prawie dwadzieścia lat.
Wiedzieliśmy o tym wszystkim, w prasie filmowej wymieniano czasami nazwisko reżysera, ale nie mogliśmy oglądać jego filmów w socjalistycznej Polsce (na ekranach był tylko jego debiut Człowiek nie jest ptakiem z 1964 roku). Legenda Makavejeva wśród miłośników kina wprawdzie rosła, ale po zmianach 1989 roku zajęliśmy się swoimi sprawami i o Makavejevie... zapomnieliśmy. Nikt także nie zauważył i nie pochylił się nad przemykającym przez polskie ekrany na początku lat 90. filmem Coca-Cola Kid (1985), wktórym twórca nieco już złagodził swój stosunek do polityki i obyczajowości.
Świadek historii, erudyta, intelektualista - nazywany "Godardem Europy Wschodniej" - łamał przez cale życie utarte szablony. Wykazywał szokujące niekiedy lekceważenie w kontrapunktowym łączeniu elementów dokumentu i fikcji, obiektywizmu i poezji, odczuć intymnych i zbiorowych, tragedii i komedii.
Makavejev - uważany przez wielu krytyków za nąjwybitniejszego twórcę filmowego w Europie Środkowo-Wschodniej i obchodzący w tym roku osiemdziesiąte urodziny - będzie miał w końcu pierwszą w Polsce retrospektywę swoich filmów na festiwalu we Wrocławiu. Mam nadzieję, że dla młodych uczestników festiwalu filmy Makavejeva będą odkryciem, a artysta będzie się tu czuł dobrze.
Roman Gutek