Sebastian Jakub Konefał, który od lat jest filmoznawczym rezydentem sekcji Oslo/Reykjavik, przybliża nam najważniejsze zjawiska i tematy związane z kinematografią Norwegii oraz Islandii (i szerzej: kina Skandynawii). W ramach 23. MFF mBank Nowe Horyzonty ponownie mamy przyjemność wyruszyć z nim w kulturową podróż na bliską-daleką Północ.
W drugim z esejów dowiemy się więcej o kobiecych głosach w kinie Północy, o wątkach siostrzeństwa, wsłuchiwaniu się w głos Innego i ekokrytycznych spojrzeniach na świat ulegający erozji.
Sprawdź program sekcji Oslo/Reykjavik
Współczesne kino z Islandii i Norwegii z uwagą przygląda się dynamicznym zmianom zachodzącym na świecie, nie zapominając przy tym o mikroskali dramatów jednostki i oddawaniu głosu tematom wykluczanym z mainstreamu. Prezentowane w tym roku na mBank Nowe Horyzonty filmy z sekcji Oslo/Reykjavik to w przeważającej mierze dzieła stworzone przez kobiety, w których przyroda, proekologiczna perspektywa oraz szczególna wrażliwość gwarantują publiczności niełatwe, ale wzbogacające doświadczenia. Są to jednocześnie narracje snute często wokół różnie rozumianej figury Inności, gdzie hasła takie jak tolerancja, uważność i kruchość mają szczególne znaczenie. Nordyckie lekcje wrażliwości wybrzmią tym bardziej poruszająco wtedy, gdy zdamy sobie sprawę, że do wszechobecnego w nich wątku pozbawienia reprezentacji dodano jeszcze takie podmioty jak klimat i przyroda.
Siostrzeństwo lęków, wspólnota nadziei
Fuzję ekokrytyki i „dziewczyńskiej wspólnoty” intrygująco wykorzystuje już nagrodzony w Locarno i zauważony na festiwalu w Reykjaviku debiut Franciski Eliassen Siostro, co rośnie na skażonej ziemi? (Den siste våren, 2022). To poruszająca historia niełatwej rodzinnej relacji, w której współczesne lęki przeplatają się z refleksjami o dojrzewaniu i zaburzeniach psychicznych. Norweska reżyserka w warstwie wizualnej zaskakuje strategią wplatania w realistyczną narrację bardzo plastycznych, niekiedy sugestywnie odrealnionych i niedających się łatwo zaszufladkować motywów, zestawiając je z pogłębionymi psychologiczne postawami głównych bohaterek – dwóch sióstr, Very i Eiry. Dziewczyńska opowieść stopniowo przeradza się w dramat, gdyż starsza z nich, ekspresywna Vera, swój niepokój czekającą nas ekokatastrofą odkupi poważną chorobą. Oryginalny styl i nietypowe środki produkcji sprawiły, że w Norwegii błyskawicznie namaszczono Eliassen na nową nadzieję niezależnego nordyckiego kina kobiecego. Artystka jest bowiem nie tylko reżyserką filmu, lecz również jego producentką i montażystką, a także autorką scenariusza. Nietuzinkowość Siostro, co rośnie na skażonej ziemi?, wraz z fenomenami objawionej nie tak dawno widzom spoza fiordów twórczości Yngvild Sve Flikke (m.in. Ninjababy, 2021) oraz popularnością inicjatyw festiwalowych na wzór Femfilm w Oslo to zaś zjawiska dające nadzieję na pojawienie się niebawem nowej fali kobiecego kina w Norwegii. Ostatni raz taka tendencja eksplodowała w ojczyźnie Ibsena ponad pół wieku temu, manifestując się w niepokornych postawach takich reżyserek jak Anja Breien, Vibeke Løkkeberg czy Kirsti Sørlie.
Mannvirki, reż. Gústav Geir Bollason
Kobiecą bohaterkę i ekokrytyczne przesłanie napotkamy także w Pieśniach Ziemi (Fedrelandet, 2023) Margaret Olin. Pełen monumentalnych pejzaży i bardzo osobistej, pierwszoosobowej narracji dokument oszołamia brawurowym wykorzystaniem drono-panoram, makrofotografii i postambientowej muzyki. Koncept haptycznego zestawiania kruchości ludzkiego ciała z majestatem norweskiej przyrody oraz odejście od nachalnego dydaktyzmu wydają się zabiegami skutecznie odświeżającymi formułę ekodokumentu w czasach tendencyjnego eksploatowania w nim afektywnych lęków przed zmianami klimatycznymi. Koprodukowany przez BBC i wsparty mecenatem Wima Wendersa oraz Liv Ullmann obraz nie bez przyczyny rozpoczyna się od sentencji Naszą pierwszą miłością była natura, która zostaje uzupełniona pod koniec projekcji zdaniem Nie zapomnijmy naszej pierwszej miłości. Norweska reżyserka przyznaje w wywiadach, że jest zachwycona opowieściami, które potrafi snuć sama Matka Natura. Z filmem Olin łączy się też dość ciekawe „polonicum”. Jego montażystą jest mieszkający od wielu lat w Szwecji Michał Leszczyłowski, znany między innymi ze współpracy z Andriejem Tarkowskim i Lukasem Moodysonem.
Z kolei Anna Hints w swoim islandzko-francusko-estońskim dokumencie Siostrzeństwo świętej sauny (Smoke Sauna Sisterhood, 2023) przenosi widzów do przestrzeni przepełnionej nie tylko parą i zapachem brzozowych gałęzi, lecz przede wszystkim przenikliwymi kobiecymi narracjami, pełnymi wspomnień, nadziei, lęków i traum. Estońska reżyserka imponuje warsztatem pracy uzyskując na planie efekt poczucia bezpieczeństwa i szczególnej intymności. W odizolowanej od męskiego świata kryjówce sauny żeńskie ciała stają się równoważnymi towarzyszkami słownych opowieści, a kamera nie boi się tu czasem przekraczać społecznych tabu. Nagrodzony w Sundance dokument uwodzi też swoją pierwotną, chciałoby się wręcz powiedzieć wręcz neopogańską energią, wszak „świętą” wspólnotę sauny współtworzą tutaj nie tylko woda, ogień i para, lecz również siostrzeńskie rytuały słowa i ciała, zrytualizowane w postaci wspólnego śpiewu, płaczu i rytmicznych tupnięć i uderzeń.
Zakończenie: poza horyzont przyzwyczajeń?
Natomiast oglądając pierwsze fragmenty Głosu (Voice, 2023) ulegamy odbiorczej dezorientacji, gdyż poetyka filmu Ane Hjort Guttu zmyślnie lawiruje pomiędzy zabiegami znanymi z kina fabularnego i dokumentalnego, spiętrzając porządki realizmu i kinowej iluzji oraz prawdy i fałszu. Główna bohaterka filmu próbuje nakręcić materiał dla telewizji o działającej w Oslo grupie aktywistów VOICE, skupionych między innymi na problemach migrantów i młodzieży, którzy swoje przekazy audiowizualne efektywnie dystrybuują za pomocą mediów społecznościowych. Próba zbliżenia się do grupy i związanej z nią społeczności okazuje się jednak niełatwym zadaniem, gdyż tytułowy głos Innego, przekazywany przez osobę spoza niej, może okazać się niewiarygodną narracją.
Siostrzeństwo świętej sauny, reż. Anna Hints
Z pewnością najbardziej radykalną propozycją tegorocznego przeglądu jest obraz z Islandii – Mannvirki. O ile część opisywanych tu filmów tematycznie orbituje wokół inspiracji cieszącą się popularnością w Skandynawii idei ekologii głębokiej, rozpropagowanej przez norweskiego naukowca, filozofa i aktywistę Arne Naessa, to Mannvirki (2023) Gústava Geira Bollasona są dziełem zdecydowanie bliższym tezom Timothy’ego Mortona, jednego z apologetów nurtu dark ecology. Meandrujące pomiędzy poetykami kina eksperymentalnego, performansu, wideoeseju, dokumentu i estetyki postapo audiowizualna hybryda Bollasona nie idzie na łatwe kompromisy estetyczne, przy okazji świetnie dekonstruując znane z kina i telewizji wizualne stereotypy pocztówkowej Islandii. Zagubione w poindustrialnych przestrzeniach postacie z filmu zdają się tu dzielić o wiele więcej postaw wspólnych z bohaterami klasycznego tekstu Becketta Wyludniacz niż z zagubionymi wśród nordyckich pejzaży podróżnikami i turystami z islandzkiego kina drogi, z którym po części polemizuje prezentowany w tym roku na Nowych Horyzontach obraz Matka siedzi z tyłu (Á Ferð með Mömmu, 2022) Hilmara Oddssona.
Dzieła Gústava Geira Bollasona i Oddssona doskonale zaś podsumowują ideę łączącą wszystkie pokazywana na tegorocznym przeglądzie obrazy –zaprezentowane w nich światy wymykają się bowiem formułom gatunkowym, wymagając od odbiorcy otwartości, uważności i cierpliwości poznawczej.
Sebastian Jakub Konefał
Sekcja Oslo/Reykjavik powstała we współpracy z Ministerstwem Funduszy i Polityki Regionalnej, koordynującym w Polsce wykorzystanie Funduszy norweskich i EOG (Europejskiego Obszaru Gospodarczego), pochodzących z Islandii, Norwegii i Liechtensteinu.
