Retrospektywa: Chantal Akerman

Dziecko urodziło się stare maleńkie i w rezultacie nigdy nie stało się dorosłe. Żyło w świecie dorosłych jako stare maleńkie, ale niezbyt dobrze mu szło. Stare maleńkie mówiło sobie, że gdyby jego matka umarła, to już nie miałoby dokąd wrócić.

Chantal Akerman Matka się śmieje, tłum. Agata Kozak

Nowohoryzontowa retrospektywa belgijskiej reżyserki Chantal Akerman (1950-2015) jest pierwszym w Polsce tak obszernym przeglądem dorobku jednej z najważniejszych artystek światowego kina. Przeszło dwadzieścia tytułów, które wybraliśmy, reprezentuje rozmaite tożsamości, persony, wcielenia Akerman: autorki dokumentów, fabuł, filmów długo- i krótkometrażowych, esejów, musicali, melodramatów, komediodramatów. Pisarki i artystki wizualnej, osoby stającej za i przed kamerą. Osoby niezależnej i odważnej, osoby w kryzysie psychicznym. Kobiety, Żydówki, lesbijki. Córki „przeżywców”, swoimi filmami konfrontującej się z milczeniem matki, która przetrwała Auschwitz i straciła tam całą swoją rodzinę. Rodzina ojca ukrywała się w czasie wojny, oboje rodzice reżyserki byli polskimi Żydami. Dlatego też chcielibyśmy, żeby podczas wrocławskiej retrospektywy właśnie ten wątek – zmagań z przeszłością – wybrzmiał szczególnie dobitnie.

Dziedzictwo Szoa stanowi jeden z kluczowych motywów kina Chantal Akerman. A dziś gdy epigenetyka coraz precyzyjniej tłumaczy mechanizmy dziedziczenia traumy, ślady tego doświadczenia jeszcze wyraźniej przebijają się w obrazach stworzonych przez artystkę, z których wiele niesie podwójne znaczenie. Takim „podwojonym” filmem jest choćby hipnotyzujący, wypełniony duchami Ze Wschodu (D’Est, 1993). To esej podróżny, w którym reżyserka przemierza z kamerą kraje doznające właśnie historycznego wstrząsu, jakim jest upadek bloku sowieckiego. Od wschodnich Niemiec, przez Polskę i kraje Bałtyckie zmierzamy do Moskwy. Wyruszamy w nieprzypadkowym momencie: pod koniec lata, by dotrzeć do Rosji już w trakcie srogiej zimy. Po drodze obserwujemy czekające (na co?) na poboczu kobiety, wędrującą (dokąd?) po skrzypiącym śniegu grupkę ludzi, gęstniejące na dworcach tłumy, formujące się nocą długie kolejki: ciało zbiorowe zastygłe w oczekiwaniu, scementowane wspólnym losem. Ze Wschodu opowiada o świecie wyglądającym nadejścia nowego, ale to także podróż w przeszłość. Jak pisała Claire Atherton w swoim wspomnieniu o Chantal Akerman: Podczas montażu czułyśmy, że długie jazdy kamery ponad twarzami czekających ludzi, czy obrazy wędrujących osób, odnosiły się do innych czekających i wędrujących, innych kolejek, innych opowieści zanurzonych w historii; ale nigdy o tym nie rozmawiałyśmy. W podobny, nieoczywisty sposób temat Zagłady powraca choćby w dokumencie Z drugiej strony (From The Other Side, 2002), opowieści o granicy meksykańsko-amerykańskiej, przez którą przedzierają się do USA nielegalni imigranci. Impulsem do jego realizacji był artykuł, w którym pojawiło się słowo „zaraza” na określenie zdesperowanych, pragnących uciec od tragicznego losu ludzi. Temat korzeni, historii rodziny, milczenia matki podejmują także dokumenty Tam (La-bas, 2006), czy poświęcony matce ostatni film Akerman, No Home Movie (2015), ale też wspaniałe, poruszające Amerykańskie historie (Histoires d’Amerique: Food, Family, and Philosophy, 1989), czy rewelacyjny, mało znany tragikomiczny, wzruszający film z telewizyjnego cyklu o babciach: Powiedz mi (Dis-moi, 1980), seria rozmów z mieszkającymi w Paryżu starszymi kobietami, które przeżyły Szoa. Także najsłynniejsze z dzieł Belgijki: Jeanne Dielman, Bulwar Handlowy, 1080 Bruksela (Jeanne Dielman, 23, quai du commerce 1080, Bruxelles, 1975), jest na swój sposób palimpsestem, a nieustanna krzątanina bohaterki ma „zadreptać” lęk, egzystencjalną wyrwę, żałobę. Ale Jeanne Dielman jest filmem, w którym spotyka się kilka fundamentalnych tematów kina Chantal Akerman.

Mam reputację trudnej, a to dlatego, że interesuje mnie codzienność i ją chcę pokazywać. Tymczasem ludzie chodzą do kina głównie po to, by od codzienności uciec – mówiła w 1982 roku. Była już wtedy znana właśnie jako autorka Jeanne Dielman, arcydzieła, którego bohaterką jest dorabiająca jako prostytutka samotna matka, a dokładnie – jej podporządkowane domowym rytuałom życie. Akerman skierowała kamerę w stronę najbanalniejszych czynności, w radykalny sposób włączając codzienność nie tylko w opowieść, ale i w strukturę filmu. Dokonała tego za sprawą legendarnych długich ujęć, nakręconych bez montażowych cięć długich scen obierania ziemniaków, czy zagniatania klopsa, jedynej w swoim rodzaju choreografii ciała przemieszczającego się między salonem, kuchnią, sypialnią, łazienką, wprzęgniętego w kierat rutyny. A kiedy jej bohaterka chowa pieniądze z prostytucji do wazy na zupę, staje się jasne, że nikt przed Chantal Akerman nie połączył równie błyskotliwie domowego mikrokosmosu z makrokosmosem ekonomii i polityki, nie obnażył tak precyzyjnie mechanizmów opresji tak „naturalnej”, że dotąd niewidzialnej dla sztuki. „Prywatne jest polityczne” – głosił feminizm drugiej fali, który w latach 70. brał na warsztat kwestie kobiecej seksualności, czy pracy kobiet, w tym właśnie pracy domowej; a radykalne filmy reżyserki z tej dekady (poza Jeanne Dielman… także Wysadzam moje miasto (Saute ma Ville, 1971), Ja ty, on, ona (Je, tu, il, elle, 1975), czy Spotkania Anny (Les Rendez-vous du Anna, 1978) współbrzmią z głosami aktywistek, artystek, intelektualistek. Kino Akerman zawsze manifestowało na ekranie unikalność kobiecej perspektywy.

Wnętrza: kuchni, hotelowych korytarzy i pokoi, kolejowych przedziałów, dworców, centrów handlowych czy barów to jej kolejny ważny bohater. Naznaczone melancholią i stratą przestrzenie rezonują z samotnością i niepokojem, stałymi towarzyszami protagonistów. Interesują ją bowiem pejzaże życia wewnętrznego, pejzaże smutku. Zmieniające się wciąż miejsca-przystanki są także śladem nomadycznego życia reżyserki. Mieszkająca pomiędzy Nowym Jorkiem, Paryżem a Brukselą, stale będąca w drodze artystka swój styl również uczyniła nomadycznym: przemieszczała się pomiędzy kinem i galerią, a radykalnie eksperymentując ze stylem, podejmowała próby zrealizowania mainstreamowych produkcji sięgała po komedię (tragikomiczne Amerykańskie historie, 1989), testowała melodramat i musical (Złote lata 80. / Golden Eighties, 1986). Kręciła we Francji, w Belgii, w Stanach, w Meksyku, Izraelu, Niemczech, Polsce, w Rosji.

Ale wielkim tematem tego kina jest również matka – uosobienie najsilniejszej więzi, milczenia, z którym zmaga się kino córki, utraconego i poszukiwanego bez końca domu. Nieprzypadkowo ostatni film Chantal Akerman nosi tytuł No Home Movie (2015). To dokument-pożegnanie, dokument-rozmowa, dokument pełen słów, a jednak wypełniony milczeniem. Pierwotnie miał się nazywać Home Movie, ale – jak relacjonuje Claire Atherton - gdy ktoś zwrócił uwagę, że brzmi to, jak „kino domowe”, postanowiła zostać przy No Home Movie: Ponieważ nie przynależę do żadnego domu.

Retrospektywie Chantal Akerman towarzyszyć będzie publikacja książki reżyserki, Matka się śmieje (Ma mère rit, 2013) w tłumaczeniu Agaty Kozak. To zapiski z ostatniego roku życia matki, rzecz o ich relacji, ale także opowieść o zmaganiach Akerman z kryzysami i własną tożsamością. W programie znajdzie się także recital wiolonczelistki Sonii Wieder-Atherton, wieloletniej współpracowniczki, bohaterki filmów (Na Wschód z Sonią Wieder Atherton / A l’Est aves Sonia Wieder-Atherton, 2009) oraz życiowej partnerki reżyserki. 

Małgorzata Sadowska

 

Wallonie-Bruxelles International wspiera retrospektywę twórczości Chantal Akerman, która odbędzie się w ramach 21. Międzynarodowego Festiwalu Filmowego Nowe Horyzonty we Wrocławiu. Książka „Matka się śmieje” Chantal Akerman została wydana przy wsparciu Ministerstwa Federacji Walonia-Bruksela.

Wybrana filmografia

1972 Hôtel Monterey

1974 Ja, ty, on, ona / Je, tu, il, elle / I, You, He, She

1975 Jeanne Dielman, Bulwar Handlowy, 1080 Bruksela / Jeanne Dielman, 23, quai du commerce, 1080 Bruxelles

1977 Wieści z domu / News from Home

1978 Spotkania Anny / Les Rendez-vous d’Anna / Meetings with Anna

1982 Przez całą noc / Toute une nuit / A Whole Night

1983 Un jour Pina a demandé / One Day Pina Asked Me

1986 Złote lata 80. / Golden Eighties

1986 Letters Home

1989 Amerykańskie historie / Histoires d’Amérique / American Stories, Food, Family and Philosophy

1991 Nuit et jour / Night and Day

1996 Kanapa w Nowym Jorku / Un divan a New York / A Couch in New York

1999 Południe / Sud / South

2000 Uwięziona / La captive / The Captive

2004 Jutro przeprowadzka / Demain on déménage / Tomorrow We Move

2006 Tam / Là-bas / Down There

2011 Szaleństwo Almayera / La folie Almayer / Almayer’s Folly

2015 No Home Movie