"Kino Meksyku" pod skrzydłami Carlosa Reygadasa

Kino meksykańskie obecne w festiwalowym obiegu niewiele ma wspólnego ze spektakularnym stylem Alejandro Gonzáleza Iñárritu, filmami Diego Luny, Alfonso Cuaróna, Guillermo del Toro czy Roberta Rodrigueza. Nowohoryzontowy przegląd udowadnia, że wielu twórcom z Meksyku bliżej dziś do tradycji minimalistycznego kina z Europy czy Azji, niż do Ameryki i jej hollywoodzkich snów. To nic zaskakującego - meksykańska kultura zbudowana jest na odwiecznych kontrastach. Zgodnie z jej portretem, nakreślonym przez Octavio Paza w Labiryncie samotności, słynnym kompendium o tożsamości Meksykanina, żywioł wylewny i otwarty, namiętny i olśniewający - tradycyjnie hiszpański - znajdował się tu zawsze w opozycji do tego, co rdzennie meksykańskie: melancholijnego stoicyzmu, kurtuazji i skromności, a także upodobania do Formy.

Refleksje Paza sprzed ponad pół wieku brzmią jak manifest młodych (urodzonych w latach 70. i 80. XX w.) reżyserów z kręgu złośliwie ochrzczonego przez konserwatywnych meksykańskich krytyków mianem "chamago cinema" (zabrudzone, nieidealne kino). Filmowcy łamią podstawowe zasady scenopisarstwa, zatrudniają naturszczyków, improwizują na planie. Rezultatem stylistycznej powściągliwości, unikania ostentacyjnie kinematograficznych efektów, czy konwencjonalnej narracji, pozostaje kino skupione na doświadczeniu codzienności, ale opowiadające o niej w sposób niejasny, często brutalnie naturalistyczne, zmuszające widza do szukania własnych odpowiedzi na jedynie zasugerowane pytania.

Kierunek nurtu wyznacza najbardziej utytułowany przez międzynarodowe środowisko filmowe Carlos Reygadas, wielka osobowość współczesnego kina. Wyrafinowany formalnie, zdystansowany minimalista w swoich filmach - Japón (2002), Bitwa w niebie (2005), Ciche światło (2007) - uwodzi kontemplacyjną atmosferą. Z chłodną precyzją mówi o wartościach, w zaskakujących konfiguracjach zestawia seks, przemoc, politykę i religię, dotykając istoty meksykańskiego charakteru. Tuż obok niego znajduje się młodszy, mniej znany Amat Escalante. Jego debiut Sangre (2005) - ujawniający ciemne strony małżeństwa - podobnie jak filmy Reygadasa szokuje niemal biologicznym naturalizmem. Dla obu charakterystyczna jest sugestywność scen, które mają zachwiać równowagą widza.

"Cudownym dzieckiem" nurtu obwołano Nicolása Peredę. Skupiony na intymnych relacjach rodzinnych, na życiu meksykańskiej klasy robotniczej, miesza specyficzne poczucie humoru z melancholią rozpadu i straty. Jego Perpetuum Mobile (2009), nadal z udziałem tej samej aktorskiej pary Teresa Sánchez / Gabino Rodríguez, jest kolejnym wariantem eksploatowanej we wszystkich filmach reżysera historii: matki i syna, tkwiących w trudnym do zniesienia, niemożliwym do przerwania emocjonalnym uścisku.

Inny z kręgu to Matías Meyer, syn francuskiego historyka Jeana Meyera, autora książek poświęconych wciąż delikatnemu, niejednoznacznemu tematowi - meksykańskim cristiadom (1926 - 1929, 1934 - 1941), powstaniom katolików przeciwko antyklerykalnym rządom prezydenta Plutarco Elíasa Callesa. W opozycji do najdroższej w historii kina meksykańskiego superprodukcji - Cristiady Deana Wrighta nakręcił anty-western Los ultimos cristeros (2011). Mały oddział zmęczonych "ostatnich" cristeros, którzy w piekącym słońcu przemierzają surowy amerykański pejzaż, walczy w nim nie tyle z przeciwnikiem, ile z wątpliwościami i tęsknotą za przeszłością.

W programie przeglądu znajdą się też filmy debiutantów. Michel Lipkes w Malaventura (2011) w statycznych ujęciach pokazuje ostatni dzień z życia sprzedawcy balonów. Staruszek chodzi po ulicach Mexico City zdjęty lękiem przed śmiercią, samotny w jej obliczu, otoczony wspomnieniami. Daniela Schneider, autorka scenografii do filmów Reygadasa i Escalante, wyreżyserowała Cesado (2011), historię starzejącego się małżeństwa modelki i intelektualisty, który w wyniku choroby utracił sprawność umysłu - pozostało mu jedynie ciało i zamiłowanie do klasycznych horrorów. Akcja filmu rozgrywa się niemal bez słów w pięknym domu z XIX wieku, wypełnionym wartościowymi przedmiotami, które stają się ironicznym tłem rodzinnego dramatu.

Przegląd pozwoli spojrzeć na Meksyk z różnych stron. Tematem Canícula (2011) uznanego dokumentalisty Jose Álvareza jest rękodzieło i rytuały społeczności Totonac z niewielkiego miasta Veracruz. W nowelowym filmie Revolución (2010) w setną rocznicę Rewolucji, fundamentu meksykańskiej państwowości, trzy generacje reżyserów odpowiadają na pytanie, co współcześnie pozostało z jej idei. Będzie też okazja obejrzenia najnowszego filmu jednej z nielicznych w zdominowanym przez mężczyzn meksykańskim środowisku filmowym przedstawicielek "kina kobiecego", tworzącej od lat 80. Maríi Novaro - Las buenas hierbas (2010).

Agnieszka Szeffel,

"Gazeta Wyborcza Wrocław", 17.05.2012