W ostatnim przed rozpoczęciem festiwalu Nowe Horyzonty felietonie chciałbym zapowiedzieć niezwykłą wystawę obiektów z kolekcji Wernera Nekesa "Przetrzyj oczy", poświęconą "kinu przed kinem", czyli filmowej prehistorii, którą od początku festiwalu do 28 sierpnia będzie można oglądać w galeriach Awangarda i Design.
Nekes jest jednym z bardziej znanych europejskich eksperymentatorów filmowych. Urodził się w Niemczech w 1944 roku, w wieku 27 lat prowadził już własny program zajęć w Hochschule für Bildende Künste w Hamburgu. Mimo młodego wieku wyróżniał się na tle niemieckiej awangardy filmowej. Eksperymentował z klasyczną narracją filmową i psychologią widzenia. Doświadczenia te zawiodły go w stronę tzw. archeologii kina - ku wynalazkom z dalekiej przeszłości, które poprzedzały powstanie kinematografu. Zainteresowany magią, optyką, paradoksami widzenia i sztuką iluzjonistyczną badał tradycję konstruowania i wyświetlania obrazu.
Laterna magica, camera obscura i inne instrumenty pozwalające na zapisywanie obrazu rzeczywistości były nie tylko inspiracją dla jego własnej praktyki artystycznej. Dziś jego kolekcja należy do największych na świecie. Umieszczona w nieczynnej fabryce skór w Mülheim nad rzeką Ruhr jest jednocześnie filmowym atelier Nekesa i jego domem.
Wystawa w galerii Awangarda pokazuje tę część kolekcji, która jest mocno związana z prehistorią kina. Obejmuje ona zarówno dzieła sztuki (da Vinci, Rembrandt, Duchamp, Dürer i in.), jak i efektowne prezentacje naukowych odkryć, voyeurystyczne machiny, automata czy wizualne zabawki, które służyły niegdyś jako atrakcja salonów, bawialni, cyrków i wesołych miasteczek. Obiekty te są ilustracją paradoksów widzenia, optycznych eksperymentów czy załamania perspektywy. Większość przedmiotów unaocznia wczesne formy animacji, celem niektórych jest wprowadzenie widza w zakłopotanie. Znaczna ich część kryje w sobie również treści o naturze erotycznej. By jednak doznać wizualnej satysfakcji, widz musi znać regulamin funkcjonowania obiektów, ich tajemniczy kod.
Obiekty z tej grupy prezentowane w ramach "dyskretnego pokazu" w galerii Design wskazują na ciekawy związek między wczesnymi praktykami animacyjnymi i erotycznymi fantazjami ich autorów.
Nekes to kolekcjoner owładnięty pasją posiadania, ale przede wszystkim pasją wiedzy, również tajemnej. To, co wyróżnia jego zbiór na tle innych kolekcji, to olbrzymia liczba ksiąg, wśród których poczesne miejsce zajmuje "Ars Magna Lucis et Umbrae" Anthasiusa Kirchera, jej drugie wydanie z 1671 roku, w którym po raz pierwszy w historii została zaprezentowana latarnia czarnoksięska (laterna magica), wynalazek uważany dziś za pierwszy protokinematograf. Jej wynalazcę trudno wskazać w mrokach historii, choć przyjęło się przypisywać jej autorstwo Christianowi Huygensowi, holenderskiemu astronomowi i matematykowi.
Każda wystawa kolekcji Wernera Nekesa jest wydarzeniem na skalę ogólnoświatową. Jest też niezwykłym doświadczeniem dla amatorów i fascynatów. Zbiór pokazywany był dotychczas w prestiżowych galeriach i muzeach Europy (m.in. w Museum Ludwig w Kolonii, Hayward Gallery w Londynie), Japonii i Stanów Zjednoczonych, za każdym razem przyciągając i uwodząc tłumy zwiedzających. Obiekty te wymagają tylko jednego - przetarcia oczu i wyzwolenia się z percepcyjnych przyzwyczajeń.
Teraz będziemy mieli okazję podziwiać je we Wrocławiu. Zapraszam także na projekcje filmów Wernera Nekesa w ramach MFF Nowe Horyzonty, szczególnie na projekcję Media Magica - przewodnika w sześciu odcinkach po jego kolekcji. Artysta będzie obecny na festiwalu.
Projekt jest realizowany w ramach Sezonu Kultury Nadrenii Północnej-Westfalii w Polsce 2011/2012.
Roman Gutek
Gazeta Wyborcza Wrocław, 18.07.2011