Retrospektywa: Ildikó Enyedi

Gośćmi festiwalu będą Ildikó Enyedi oraz Dorota Segda, odtwórczyni głównej roli w filmie Mój wiek XX.

O specyfice twórczości Ildikó Enyedi pisze dla Nowych Horyzontów Piotr Czerkawski.

Życiorys Ildikó Enyedi to jedna z najbarwniejszych biografii artystycznych ostatnich lat. Zaczęło się od trzęsienia ziemi - za debiutancki "Mój wiek XX" (1989) węgierska twórczyni otrzymała Złotą Kamerę na festiwalu w Cannes. Lata 90. okazały się czasem pozbawionym równie spektakularnych sukcesów i polegały na mozolnym utwierdzaniu pozycji w czołówce europejskiego art- house'u. Potem nastąpiła niespodziewana klęska - przez długich 18 lat Enyedi nie zdołała zdobyć funduszy na kolejny film. Choć Węgierka realizowała krótkie metraże i seriale, a także poświęciła się nauczaniu, świat kina zdawał się o niej zapomnieć. Na całe szczęście Enyedi udowodniła, że stać ją na jeszcze jedno mocne uderzenie. Nagrodzona Złotym Niedźwiedziem na Berlinale "Dusza i ciało" (2018) przypomniała, że mamy do czynienia z autorką europejskiego kina, która wykształciła własny, niepodrabialny charakter pisma. Już teraz można iść o zakład, że - łącząca liryzm, lekkość i poczucie humoru - twórczość Eneydi okaże się dla nowohoryzontowej publiczności odkryciem na miarę kina Hala Hartleya i Leosa Caraxa.

W czerpiącym z logiki snu i zanurzonym w świecie klasycznych baśni kinie Enyedi może zdarzyć się dosłownie wszystko. Choćby to, że - jak w "Moim wieku XX" - główny wątek opowieści zostanie zarzucony na kilka minut, by zrobić miejsce opowieści snutej przez zamkniętego w ZOO goryla. Podobne zabiegi manifestują właściwą reżyserce, a pielęgnowaną już w latach 70., w czasach przynależności do eksperymentalnej grupy Indigo, niechęć do schematów i szablonów. Zbuntowane przeciw nim kino Enyedi opiera się na pogodnym zdziwieniu światem. Podzielają je ulubieni bohaterowie węgierskiej reżyserki - outsiderzy odkrywający moc tkwiącą zarówno we własnym wnętrzu, jak i w drugim człowieku. Chwile, gdy udaje im się zrobić z niej użytek mają w sobie coś heroicznego - oznaczają w końcu gotowość do zagrania va banque, podjęcia ryzyka, wyjścia poza strefę bezpieczeństwa. Bodaj największe osiągnięcie Enyedi polega na tym, że potrafi uchwycić ów cud "na gorącym uczynku", w momencie stawania się.

Z czymś podobnym mamy do czynienia w scenie z "Mojego wieku…", w której anarchistka rezygnuje ze zdetonowania bomby po tym, gdy spogląda w oczy swej niedoszłej ofiary. Inny przykład to - pochodząca z "Szymona Maga" (1999) - jedna z najbardziej romantycznych i jednocześnie najzabawniejszych - sekwencji współczesnego kina. Oto tytułowy bohater, przybyły z Budapesztu hipnotyzer, poznaje na paryskiej ulicy urodziwą dziewczynę. Choć mężczyzna nie mówi po francusku i na wszystkie pytania odpowiada losowo "Oui, oui" albo "No, no", obie postacie z miejsca wyczuwają, że będą w stanie porozumieć się bez słów.

Takich paradoksalnych spotkań jest w filmach Enyedi więcej. W "Duszy i ciele" uczucie rodzi się niespodziewanie pomiędzy małomównymi, wycofanymi pracownikami rzeźni. "Mój wiek XX" opowiada natomiast o odysei dwóch, rozdzielonych w dzieciństwie bliźniaczek, które na pozór różni niemal wszystko - temperament, system wartości i styl życia. Niezależnie od tego, obie kobiety (brawurowa, podwójna rola Doroty Segdy!) podskórnie łakną wzajemnej obecności i wierzą w możliwość przyszłego zjednoczenia.

Skąd u Enyedi ta maniacka wręcz skłonność do łączenia przeciwieństw? Węgierska reżyserka deklaruje się jako pilna czytelniczka Carla Gustava Junga i wyznawczyni koncepcji "nieświadomości zbiorowej". Zgodnie z nią, nasza psychika, choć silnie indywidualna, jest wyposażona w zestaw jednakowych wzorców reagowania, myślenia i przeżywania. W związku z tym, zdaje się mówić w swych filmach Węgierka, jesteśmy do siebie zaskakująco podobni, a osiągnięcie wzajemnego porozumienia pozostaje łatwiejsze niż moglibyśmy sądzić. Płynący z tej konkluzji niebanalny optymizm to jeszcze jedno świadectwo odwagi i artystycznej oryginalności twórczyni "Duszy i ciała".

Wybrana filmografia:

1989 Mój wiek XX / Az én XX. századom / My Twentieth Century

1994 Magiczne kule / Büvös vadász / Magic Hunter 

1995 A Gyár

1997 Tomasz i Juli / Tamás és Juli / Tamas and Juli

1999 Szymon Mag / Simon mágus / Simon, the Magician

2017 Dusza i ciało /  Testről és lélekről / On Body and Soul