Terry Gilliam

Terrence Vance „Terry” Gilliam urodził się w 1940 roku w Minnesocie, w położonym nad jeziorem mieście Medicine Lake. Jedenaście lat później jego rodzina przeprowadziła się do Los Angeles. W kalifornijskim Occidental College zaczął studiować fizykę, potem przeniósł się na historię sztuki, a następnie – na politologię. Zaangażował się wówczas w redagowanie akademickiego pisma „Fang”, gdzie tworzył humorystyczne kolaże wzorowane na komiksach Harveya Kurtzmana z magazynu „Mad”. Po ukończeniu studiów postanowił szukać szczęścia w Nowym Jorku, gdzie trafił do redakcji założonego przez Kurtzmana satyrycznego „Help!”. Pozostał tam przez trzy lata, pracując nad komiksami ułożonymi ze zdjęć, których kompozycja przypominała krótkie filmy. Zadaniem przyszłego reżysera było pisanie scenariuszy, rysowanie storyboardów, casting i fotografowanie całości. Jedną z osób, które pojawiły się na jego zdjęciach, był angielski aktor John Cleese.

Gdy „Help!” zaczął chylić się ku upadkowi, Gilliam wyruszył w sześciomiesięczną podróż po Europie, podczas której uzupełniał finanse, podejmując się drobnych zleceń, między innymi od René Goscinnego w paryskim magazynie „Pilote”. Po powrocie do Stanów pracował przez jakiś czas jako ilustrator książek oraz copywriter i dyrektor artystyczny w agencji reklamowej. W 1967 roku wyjechał do Anglii. Ponownie podjął się pracy dla czasopism – „The Londoner”i „The Sunday Time Magazine” – cały czas szukając jednak innych sposobów działania. Dzięki kontaktom z Johnem Cleese’em trafił do BBC i rozpoczął współpracę z twórcami popularnego programu Prosimy nie regulować odbiorników, na planie którego po raz pierwszy spotkał się z przyszłymi członkami grupy Monty Pythona. Zaproszono go także do współpracy przy serialu komediowym We Have Ways of Making You Laugh oraz autorskim show Marty’ego Feldmana pt. Marty. W tym czasie Gilliam opracował technikę stosunkowo szybkich i niedrogich w produkcji animacji opartych na kolażu wykorzystującym wycięte z papieru rysunki, uzupełniane własnymi ilustracjami.

W październiku 1969 wyemitowany został pierwszy odcinek Latającego cyrku Monty Pythona, stworzonego przez zespół w składzie: John Cleese, Terry Jones, Michael Palin, Eric Idle, Terry Gilliam i Graham Chapman. Gilliam, oprócz współtworzenia scenariusza i oprawy plastycznej, odpowiedzialny był za animowane sekwencje pełniące rolę narracyjnych powiązań między kolejnymi skeczami. Opracowywał także efekty dźwiękowe i okazjonalnie pojawiał się na planie jako aktor. W trakcie pracy nad Latającym cyrkiem… poznał swoją żonę, charakteryzatorkę Maggie Weston, którą poślubił w 1973 roku. Praca nad krótkimi animacjami nie była dla niego jednak wystarczająco satysfakcjonująca; w 1975 roku wraz z Terrym Jonesem wyreżyserował pierwszy pełnometrażowy film grupy – Monty Python i Święty Graal.

W 1977 roku powstał pierwszy w pełni autorski film Gilliama, Jabberwocky, wbrew woli autora traktowany przez krytyków jako kontynuacja Pythonowskiej serii. W tym samym czasie, nie przerywając współpracy z Pythonami, zaczął formować kolejny scenariusz, który miał przeobrazić się w Brazil. Nie mogąc jednak zdobyć funduszy na realizację projektu, postanowił stworzyć film przeznaczony dla dzieci. Bandyci czasu odnieśli duży sukces w Stanach Zjednoczonych, co pomogło pozyskać zainteresowanie producentów dopracowanym już scenariuszem sztandarowego filmu Gilliama. Był to początek legendarnych zmagań reżysera z kolejnymi szefami produkcji. Po pokazach w Wielkiej Brytanii Brazil został uznany przez Universal Pictures za film trudny do sprzedania; zażądano cięć, na które Gilliam nie mógł się zgodzić. Po ponad rocznych przepychankach (ukazanych w dokumencie The Battle of Brazil) film doczekał się premiery w Stanach, choć do dziś funkcjonuje w pięciu różnych wersjach montażowych.

Pech towarzyszył reżyserowi także przy realizacji kolejnego filmu. Spektakularne Przygody barona Munchausena ze względu na opóźnienia w produkcji, problemy prawne i splot nieszczęśliwych wydarzeń znacznie przekroczyły zaplanowany budżet – stając się jednym z najdroższych filmów w ówczesnej historii – co przyczyniło się do ukształtowania wizerunku Gilliama jako nieobliczalnego reżysera o szalonej fantazji. Taka reputacja nie pomagała w realizacji kolejnych projektów. Twórca postanowił więc złamać wszystkie swoje dotychczasowe zasady i podjąć się nakręcenia filmu w hollywoodzkim systemie studyjnym, na podstawie cudzego scenariusza oraz osadzonego w Ameryce. Tak powstał Fisher King, nowojorska baśń z gwiazdorską obsadą, która doczekała się weneckiego Srebrnego Lwa za reżyserię, trzech nominacji i dwóch aktorskich Złotych Globów oraz kilku nominacji do Oscara i statuetki dla Mercedes Ruehl.

Dwie oscarowe nominacje i duże uznanie publiczności zdobyło także oparte na konwencji science fiction 12 małp. Powodzenie dwóch amerykańskich filmów poprawiło pozycję Gilliama w Hollywood. Niedługo później otrzymał propozycję wyreżyserowania Las Vegas Parano, adaptacji słynnej powieści Huntera S. Thompsona z 1971 roku, w której wystąpili – zaangażowani do projektu już wcześniej – Johnny Depp i Benicio del Toro. Ten pierwszy miał również dołączyć do obsady długo planowanego Człowieka, który zabił Don Kichota, którego jednak nie udało się zrealizować. Spektakularne niepowodzenie tego filmu zostało uwiecznione w dokumencie z planu pt. Zgubiony w La Manchy.

Gilliamowi udało się powrócić z produkcją filmu do Europy dopiero przy realizacji Nieustraszonych braci Grimm. W wyniku sporu o ostateczną formę filmu z producentem Harveyem Weinsteinem Gilliam porzucił projekt na sześć miesięcy, by pojechać do Stanów i nakręcić Krainę traw. Oba filmy miały premierę w tym samym roku, przy czym ten drugi, choć zyskał większe niż Bracia uznanie krytyków, nie zajął wysokiej pozycji w box office. Kolejna produkcja reżysera także napotkała na problemy, z których najbardziej druzgocącym była śmierć z przedawkowania leków odtwórcy jednej z głównych ról – Heatha Ledgera. Gilliam zdecydował się jednak ukończyć film. Parnassus – człowiek, który oszukał diabła, w którym po raz pierwszy na szeroką skalę wykorzystał animację komputerową, otrzymał za scenografię, kostiumy i efekty wizualne wiele nominacji do nagród filmowych, w tym dwie do Oscara.

Listę ukończonych filmów Gilliama uzupełnia równie znaczący spis projektów, których nigdy nie udało mu się doprowadzić do realizacji – z powodu braku pieniędzy, napiętych harmonogramów aktorów, trudności realizacyjnych i różnego rodzaju katastrof losowych. Oprócz porzuconego w najbardziej zaawansowanej fazie Don Kichota, znajdują się tu między innymi: Bandyci czasu 2 i The Defective Detective (z Nicolasem Cage’em) na podstawie scenariuszy współtworzonych z, odpowiednio, Charlesem McKeownem i Richardem LaGravenese’em oraz ekranizacje: Gormenghast Mervyna Peake’a, Strażników – powieści graficznej Alana Moore’a i Dave’a Gibbonsa, Autostopem przez galaktykę Douglasa Adamsa, Quasimodo Victora Hugo (z Gerardem Depardieu), Opowieści o dwóch miastach Charlesa Dickensa (z Melem Gibsonem, który wolał jednak Braveheart) i powieści Dobry omen Terry’ego Pratchetta i Neila Gaimana. W 2010 roku Gilliam podjął kolejną próbę realizacji Człowieka, który zabił Don Kichota (tym razem z Robertem Duvallem i Evanem McGregorem w rolach głównych), ale po raz kolejny musiał odstąpić od produkcji. Wśród jego najnowszych projektów – oprócz kręconych na zlecenie filmów krótkometrażowych – znalazła się opera Potępienie Fausta Hectora Berlioza w angielskiej Operze Narodowej.

(Jagoda Murczyńska)

Filmografia / Filmography:

1975 Monty Python i Święty Graal / Monty Python and the Holy Grail (co-dir.)

1977 Jabberwocky

1981 Bandyci czasu / Time Bandits

1983 Karmazynowe Ubezpieczenie Ostateczne / The Crimson Permanent Assurance (short)

1985 Brazil

1988 Przygody Barona Munchhausena / The Adventures of Baron Munchhausen

1991 Fisher King / The Fisher King

1995 12 małp / Twelve Monkeys

1998 Las Vegas Parano / Fear and Loathing in Las Vegas

2005 Nieustraszeni bracia Grimm / The Brothers Grimm

2005 Kraina traw / Tideland

2009 Parnassus – człowiek, który oszukał diabła / The Imaginarium of Doctor Parnassus

2010 The Legend of Hallowdega (short)

2011 Świetna rodzina / The Wholly Family (short)

selected animations:

1968 Czas na opowieść / Storytime (short)

1968 Animations for We Have Ways of Making You Laugh

1968 Animations for The Marty Feldman Comedy Machine

1968 Świąteczna kartka / The Christmas Card (animation for Do Not Adjust Your Stockings)

1968 Animations for Do Not Adjust Your Set

1969–1974 Animations for TV series Latający Cyrk Monty Pythona / Monty Python’s Flying Circus

1971 Sen o lataniu / The Miracle of Flight (short)

1971 Animations for A teraz coś z zupełnie innej beczki / And Now for Something Completely Different

1979 Animations for Żywot Briana / Monty Python’s Life of Brian

1982 Animations for Monty Python na żywo w Hollywood Bowl / Monty Python Live at Hollywood Bowl

1983 Animations for Sens życia według Monty Pythona / Monty Pythons The Meaning of Life

2006 Animations for Latający Cyrk Monty Pythona – Perełki Monty Pythona: Terry Gilliam / Monty Python’s Flying Circus – Terry Gilliam’s Personal Best