Ewa Mazierska: Godard Europy Wschodniej Dušan Makavejev, czyli niewinność ocalona

Od dawna marzyłam, by spotkać się Dušanem Makavejevem, wybitnym jugosłowiańskim reżyserem, twórcą przez całe życie łamiącym szablony, "Godardem Europy Wschodniej", autorem, między innymi, "Człowiek nie jest ptakiem" (1965), "Miłosnego przypadku, czyli tragedii telefonistki" (1967), "W.R.: Tajemnic organizmu" (1971), "Sweet Movie" (1974), "Montenegro" (1981) i "The Coca-Cola Kid" (1985). Moje marzenie udało się zrealizować w sierpniu 2011 roku, dzięki pośrednictwu Grega deCuira, autora niedawno wydanej w Serbii dwujęzycznej monografii czarnego kina jugosłowiańskiego i przyjaciela Makavejeva. Reżyser poprosił, bym naszej rozmowy nie nagrywała, gdyż "pełno w niej rzeczy nie nadających się do druku", ale nie miał nic przeciwko temu, by na jej podstawie napisać o nim szkic. Czynię to, organizując wspomnienia Makevejeva, który ma skłonność do nieustannego zbaczania z tematu, wręcz rozkoszowania się dygresjami, wokół kilku powtarzających się motywów.

WOJNA

II wojna światowa to kluczowe wydarzenie w życiu Makavejeva. W jej czasie dorastał; miał dwanaście lat, gdy się skończyła. Dobrze pamięta bombardowania Belgradu przez Niemców i Aliantów, kiedy musiał chować się po piwnicach, a także wyzwalanie miasta. Jak twierdził, nic mu tak nie utkwiło w pamięci, jak gołe nogi zabitych Niemców, których wożono na wózkach po ośnieżonym Belgradzie. Zbiedniali mieszkańcy miasta zdejmowali zmarłym buty, by w nich chodzić albo odsprzedawać je rodakom. Te gołe nogi martwych ludzi, czy w ogóle ciała zmarłych traktowane bez szacunku powrócą w licznych filmach Makavejeva, między innymi w "Miłosnym przypadku, czyli tragedii telefonistki", "Niewinności utraconej" oraz "Sweet Movie". W głębszym sensie wojna jest obecna w prawie każdym filmie Makavejeva, gdyż w prawie każdym reżyser pokazuje ludzi, z których, jak na wojnie, spada powłoczka cywilizacji i ujawnia się ich barbarzyństwo, okrucieństwo, egoizm. Pod koniec wojny przyszły reżyser zapisał się także do organizacji młodych komunistów, która była wówczas nielegalna. W tej roli w wolnej już Jugosławii zorganizował szkolną wycieczkę do kombinatu miedziowego w Borze, która stała się inspiracją jego pierwszego filmu pełnometrażowego, "Człowiek nie jest ptakiem".

METODA

Choć znany jest jako ikonoklasta i wizjoner, Makavejev uważa siebie za realistę, który niczego nie wymyśla, lecz posiłkuje się tym, co zapamiętał z dzieciństwa, zobaczył przypadkiem podczas kręcenia filmu i - przede wszystkim - odnalazł w archiwum. Wszystkie jego filmy oparte są na systematycznych badaniach. By nakręcić "Człowiek nie jest ptakiem", studiował lokalne gazety z ostatnich lat i przeprowadził wiele rozmów z miejscowymi policjantami. Od nich dowiedział się o Cyganach, zatrudnionych w kombinacie, którzy kradną miedź, obwijając się drutem i o mężczyźnie, który podarował kochance sukienki, należące do jego żony, co doprowadziło do gwałtownej konfrontacji między kobietami na rynku w miasteczku. "Miłosny przypadek, czyli tragedia telefonistki" to również film oparty na historii z kronik policyjnych - wyłowieniu ze studni ciała kobiety, żony robotnika budowlanego, który przybył do Belgradu z prowincji. Policjanci to świetne źródło historii, bo stykają się na co dzień z drastyczną stroną życia i nie mają z kim o niej porozmawiać - pisarze i filmowcy rzadko zwracają się do policji w poszukiwaniu wiedzy o życiu.

Z kolei filmy późniejsze, "W.R.: Tajemnice organizmu" i "The Coca-Cola Kid" to produkt badań nad konkretnymi postaciami historycznymi i zjawiskami społecznymi, takimi jak radykalny psychoanalityk, Wilhelm Reich i sposoby penetracji rynku przez kapitalistyczne firmy. Jak niewielu ludzi jego pokolenia, Makavejev jest też entuzjastą Internetu jako narzędzia badań archiwalnych.

"Naukowy" sposób pracy to naturalne rozwinięcie jego wcześniejszej działalności dziennikarskiej, pracy w dyskusyjnych klubach filmowych i realizacji filmów dokumentalnych. Do dziś Makavejev nie widzi zasadniczej różnicy między fabułą a dokumentem - wszystkie swe filmy zaklasyfikowałby jako dokumenty. Podobnie dokumentalne wstawki, takie jak pokazy hipnotyzera w "Człowiek nie jest ptakiem" czy seksuologa i kryminologa w "Miłosnym przypadku" należą, w jego odczuciu, w organiczny sposób do materii dzieła. Historie zawsze u Makavejeva dotyczą miejsc, które pokazuje, są ich kroniką, dlatego wszędzie szuka lokalnych wykonawców, ludzi, którzy znają pokazywane w nich okolice. Tubylcami są, miedzy innymi, Cyganka i hipnotyzer z "Człowiek nie jest ptakiem". Zagrali samych siebie. Cyganka okazała się zresztą i poza ekranem nie lada uwodzicielką. Pomysł zatrudniania naturszczyków przejęli od Makavejeva młodsi twórcy jugosłowiańscy.

Znajdowanie historii, nagrywanie materiału nigdy nie było dla Makavejeva specjalnym problemem. Trudności sprawiało mu poskładanie tego, co nakręcił. Ale właśnie dzięki stylowi montowania, równolegle prowadzonym wątkom, przerywaniu fabuły występami specjalistów wyjaśniających to, co zobaczyliśmy na ekranie, łączeniu konkretu z abstrakcją, tragedii i komedii, zwrócił na siebie uwagę zachodnich krytyków.

POLITYKA I PSYCHOLOGIA

Makavejeva określa się jako człowieka lewicy - jej ideałom pozostał wierny przez całe życie. W przeszłości należał do organizacji socjalistycznych, w tym komunistycznej partii Jugosławii. Dziś nie należy jednak do żadnej partii i żadnej nie wspiera - te, które działają w Serbii, nie są bowiem dla niego dość lewicowe i uczciwe. Jak większość serbskich intelektualistów, Makavejev był od początku pełen pogardy dla grupy Miloševiča - to dla niego złodzieje zbijający fortuny na wojnie i cudzym nieszczęściu.

O ile jednak tradycyjny marksizm interesuje się sprawami życia materialnego, stosunkami ekonomicznymi, akumulacją i podziałem kapitału, Makavejeva zawsze fascynowało życie wewnętrzne, a zwłaszcza działanie podświadomości i stany parapsychologiczne. Jest to zrozumiałe w kontekście tego, że studiował psychologię i w czasach studiów zainteresował się pracami takich autorów, jak Erich Fromm i Wilhelm Reich. Poza tym jego talent rozwinął się w połowie lat 60. i 70., kiedy na Zachodzie próbowano pożenić Marksa z Freudem, czego najbardziej znanym przykładem były prace Herberta Marcusego. W tym okresie wierzono, że rzeczywistość zmienić można nie tylko poprzez zmianę stosunków produkcji, ale także, a nawet przede wszystkim, poprzez zmianę świadomości. Makavejev jednak nie ograniczył się do ilustracji nowego trendu, ale go w znacznej mierze tworzył, czego koronnym dowodem jest "Sweet Movie". W tym filmie reżyser ukazuje alternatywną wobec partii czy związku młodych komunistów społeczność lewicową - młodzieżową komunę i inny niż edukacja i praca sposób tworzenia nowego człowieka - poprzez erotyzm i działania w rodzaju "primal therapy", mające dotrzeć do tego, co w ludzkiej tożsamości pierwotne i ukryte. Odwadze penetrowania tej sfery życia, która dla większości reżyserów z Europy Wschodniej do dziś stanowi tabu, zawdzięcza status reżysera subwersyjnego i kultowego.

ZACHÓD I WSCHÓD

Jak wielu ludzi pochodzących ze wschodniej Europy, Makavejev ma duży szacunek dla kultury brytyjskiej. Najbardziej podoba mu się w niej to, że tak mało się w niej zmienia. Od Wielkiej Brytanii rozpoczęła się też jego międzynarodowa kariera. Zawdzięcza ją pionierowi kina dokumentalnego i działaczowi kultury filmowej w Wielkiej Brytanii i Kanadzie, Johnowi Griersonowi, który w latach 50. i 60. był autorem cyklu programów telewizyjnych, emitowanych w brytyjskiej telewizji i ukazujących kultury różnych krajów. Do jednego z programów Grierson wybrał krótkometrażowy film Makavejeva, ukazujący miejscową sztukę nagrobkową. Film ten byłby śmiertelnie nudny, zdaniem Makavejeva, jak nudna jest większość filmów etnograficznych, gdyby nie to, że znalazły się w nim także spacerujące po cmentarzu ślimaki - i one właśnie zafrapowały Griersona. Tych dwóch reżyserów spotkało się jeszcze wiele razy - Grierson między innymi pomógł Makavejevowi znaleźć pracę akademicką. Po śmierci Griersona Makavejev był jedynym reżyserem spoza kręgu anglosaskiego zaproszonym na uroczystość upamiętniającą życie i dziedzictwo pioniera dokumentu. Z kolei dzięki amerykańskim stypendiom, w tym fundacji Francisa Forda Coppoli, mógł zobaczyć, jak pracują tamtejsi reżyserzy, a także reżyserzy z Europy, goszczeni przez Coppolę, tacy jak Syberberg i Herzog. Podczas pobytu we "włościach Coppoli" Makavejev rozpoczął studia nad życiem serbsko-amerykańskiego fizyka i wynalazcy, Nikoli Tesli, znanego z wielu urządzeń wykorzystujących działanie prądu zmiennego, a także konstruktora pierwszego radia, modelu sterowanej pilotem łodzi i prekursora Internetu. Symbolem związku autora "Sweet Movie" z USA jest to, że mieszka w domu, znajdującym się na ulicy Charliego Chaplina, jedynej ulicy w Belgradzie, która ma amerykańskiego patrona.

Międzynarodowy sukces Makavejev zawdzięcza jednak najbardziej kontynentalnej Europie, a zwłaszcza uznaniu, jakie zdobył we Francji. To w dużej mierze wpływ sukcesu francuskiej nowej fali w latach 60., nowy kierunek, który nadał kinu europejskiemu Godard sprawił, że dziennikarze filmowi i ambitniejsza część publiczności zainteresowali się też filmami, jakie realizowali twórcy jugosłowiańskiej "czarnej fali". Do dziś autor "Sweet Movie" dzieli swój czas między dwa domy, w Paryżu i Belgradzie, choć w Paryżu bywa coraz rzadziej.

Jako dziennikarz i działacz jugosłowiańskich DKF-ów, Makavejev obejrzał również wiele polskich filmów, a nawet "ukradł" sporo pomysłów polskim dokumentalistom. Oglądał, oczywiście, filmy Szkoły Polskiej, ale polskim filmem, który najbardziej utkwił mu w pamięci, nie był "Kanał" ani "Popiół i diament", ale "Baza ludzi umarłych" Petelskich. Dobrze pamięta również kolejną adaptację Hłaski, "Ósmy dzień tygodnia" Aleksandra Forda. Polska kojarzy mu się z bohaterstwem. Pozując do zdjęcia dla polskich czytelników zapytał czy nie powinien zasalutować.

PRZESZŁOŚĆ I PRZYSZŁOŚĆ

Makavejev musiał na początku lat 70. opuścić Jugosławię, gdyż jego film, "W.R.: Tajemnice organizmu" obraził ówczesne władze polityczne. Sprawiło to, że przez ponad dwadzieścia lat wiódł życie nomada, kręcąc filmy w Kanadzie, Australii, Francji, Berlinie i praktycznie nie był obecny w kinie swej ojczyzny. Nie zdobył pozycji reżysera narodowego, jaką z czasem uzyskał, zresztą wyraźnie inspirujący się Makavejevem, Emir Kusturica. Mimo to nie ma w nim goryczy. Przeciwnie, uderza w nim pogoda ducha, być może związana z tym, że w jego niestabilnym życiu były też oazy stabilności, przede wszystkim małżeństwo z reżyserką filmów dokumentalnych i jego współpracownicą, Bojaną Marijan. Twierdzi, że cieszy się wszystkim, co mu się w życiu udało i nie martwi tym, co mu nie wyszło. Radością jest dla Makavejeva to, że Belgrad, miasto, w którym się urodził w 1942 roku, żyje i kwitnie, mimo iż wielokrotnie był bombardowany. Wzrusza go, że tyle osób z różnych części świata wciąż chce oglądać i pisać o jego filmach, znajdując w nich nowe rzeczy (chwalił poświęconą jego filmom monografię Lorraine Mortimer z 2009 roku), a na wielu festiwalach organizowane są retrospektywy jego filmów. Ma też nadzieję, że w najbliższym czasie ukończy książkę, owoc wielu lat pracy nad życiem Nikoli Tesli. Ta książka byłaby świetnym materiałem na film, ale on sam już go nie nakręci - czuje się na to za stary. Tematem tym zainteresowany był Nicolas Cage, aktor i syn znajomego Makavejeva, Augusta Coppoli, ale tymczasem skończyło się na rozmowach.

EWA MAZIERSKA

"Kino" 2011, nr 12, s. 60-62, (c) Fundacja KINO 2011

Zapraszamy na stronę miesięcznika "Kino" www.kino.org.pl